Tabi Afet Sebebiyle Olağanüstü Hal İlanının Koşulları ve Hukuki Sonuçları

Milletimizin başı sağ olsun. 06 Şubat 2023 tarihinde saat 04.17’de Kahramanmaraş’ın Pazarcık ilçesi merkezli 7.7 büyüklüğünde ilk deprem; aynı gün saat 13.24’te Kahramanmaraş’ın Elbistan ilçesi merkezli 7.6 şiddetinde ikinci bir deprem daha meydana geldi.  Deprem Türkiye’nin on ilinde ve üç bölgesinde büyük bir yıkıma sebep oldu.

8 Şubat 2023 tarihli ve 6785 sayılı Cumhurbaşkanı Kararı ile Anayasa’nın 119. maddesi ve 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu’nun 3. maddesinin 1. fıkrası (a) bendine göre Adana, Adıyaman, Diyarbakır, Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Malatya, Osmaniye ve Şanlıurfa illerinde 8/2/2023 Çarşamba günü saat 01.00’dan itibaren üç ay süreyle olağanüstü hal ilan edilmesine karar verilmiştir. Bu makale ile olağanüstü hal (OHAL) ilanının koşulları ve hukuki sonuçları hakkında genel bir bilgilendirme yapılması amaçlanmıştır.

1. OHAL İlanının Sebebi: Anayasa’nın 119. maddesi ile 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu’nun 3. maddesinin 1. fıkrası (a) bendine göre “Tabii afet, tehlikeli salgın hastalıklar veya ağır ekonomik bunalım hallerinden birinin veya birden fazlasının görülmesi durumunda”, OHAL ilan edilebilmektedir. Deprem bir “tabi afet” olduğundan, depremin etkilediği on ilde OHAL ilan edilmiştir. OHAL ilan sebebi, getirilecek yükümlülüklerin ve uygulanacak tedbirlerin belirlenmesi bakımından önem taşımaktadır.

2. OHAL İlan Yetkisi ve Süresi: Anayasa’nın 119. maddesinin 1. fıkrasına göre OHAL ilan yetkisi Cumhurbaşkanına aittir. OHAL, yurdun tamamında veya bir bölgesinde, süresi altı ayı geçmemek üzere ilan edebilir. 8/2/2023 tarih ve 6785 sayılı Cumhurbaşkanı Kararı ile üç ay süreyle on ilde saat 01:00’dan itibaren OHAL ilan edilmiştir. Olağanüstü hal ilanı kararı, verildiği gün Resmî Gazetede yayımlanır ve aynı gün Türkiye Büyük Millet Meclisinin onayına sunulur. Meclis gerekli gördüğü takdirde olağanüstü halin süresini kısaltabilir, uzatabilir veya olağanüstü hali kaldırabilir. Cumhurbaşkanının talebiyle Türkiye Büyük Millet Meclisi her defasında dört ayı geçmemek üzere süreyi uzatabilir.  (An.119/2-4).

3. OHAL Kanun ve Kararname Yetkisi: Anayasa’nın 119. maddesinin 5. fıkrasına göre, “Olağanüstü hallerde vatandaşlar için getirilecek para, mal ve çalışma yükümlülükleri ile 15 inci maddedeki ilkeler doğrultusunda temel hak ve hürriyetlerin nasıl sınırlanacağı veya geçici olarak durdurulacağı, hangi hükümlerin uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği kanunla düzenlenir”. Bu yükümlülükler 25/10/1983 tarih ve 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu ile düzenlenmiştir. Anayasa’nın 119. maddesinin 6. fıkrasına göre, “Olağanüstü hallerde Cumhurbaşkanı, olağanüstü halin gerekli kıldığı konularda, 104 üncü maddenin onyedinci fıkrasının ikinci cümlesinde belirtilen sınırlamalara tabi olmaksızın Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir”. OHAL Kanunu dışınca Cumhurbaşkanı OHAL’in gerekli kıldığı her konuda OHAL Cumhurbaşkanı Kararnamesi (CBK) çıkarabilir. OHAL Kanunu dışında OHAL CBK’sı ile farklı yükümlülükler getirilebilir, bütün temel hak ve hürriyetler Anayasa’nın 15. maddesine uygun olarak sınırlanabilir. Kanun hükmündeki bu kararnameler Resmî Gazetede yayımlanır, aynı gün Meclis onayına sunulur. Cumhurbaşkanlığı kararnameleri en geç üç ay içinde TBMM’de görüşülür ve karara bağlanır. Aksi halde olağanüstü hallerde çıkarılan CBK’lar kendiliğinden yürürlükten kalkar (m.119/6-7). Bu süre içinde OHAL CBK’ları Anayasa Mahkemesi tarafından denetlenemez (An.m.148). TBMM tarafından onaylanıp kanunlaştıktan sonra Anayasa Mahkemesi denetleyebilir.

4. OHAL Sebebiyle Seçimlerin Ertelenmesi: OHAL sebebiyle seçimler ertelenemez. Anayasa’nın 78. maddesinin 1. fıkrasına göre “Savaş sebebiyle yeni seçimlerin yapılmasına imkân görülmezse, Türkiye Büyük Millet Meclisi, seçimlerin bir yıl geriye bırakılmasına karar verebilir”. Savaş hali dışında seçimlerin geriye bırakılması mümkün değildir. Ancak, TBMM bir Anayasa değişikliği ile geçici bir hüküm kabul ederek, 18 Haziran 2023 seçimlerini kabul ettiği bir süre için erteleyebilir. Anayasa değişikliği ile seçimlerin ertelenmesi önünde bir engel yoktur. Ancak bunun referanduma gitmeden gerçekleşmesi için en az 400 milletvekilinin kabulü gerekmektedir.

5. OHAL Kapsamında Getirilebilecek Yükümlülükler: OHAL Kanunu’nda “Para” (m.6), “Mal” (m.7) ve “Çalışma” (m.8) olmak üzere üç tür yükümlülük öngörülmüştür. Gerekli harcamalar öncelikle kamu kaynakları ile yardımlardan sağlanır. Harcamaya yeterli para kamu kaynaklarından zamanında sağlanamadığı takdirde, bölgedeki kredi kuruluşlarının olanaklarından yararlanılır (m.6). Olağanüstü  hal  ilan  edilen  bölge  içindeki  kamu  kurum  ve  kuruluşlarıyla  tüzel  ve  gerçek  kişiler,  kendilerinden  istenecek  veya   yükümlülük  konulacak  arazi,  arsa,  bina,  tesis,  araç,  gereç,  yiyecek, ilaç  ve  tıbbi  malzeme  ile  giyecek  ve  diğer  maddeleri  vermek  zorundadırlar. Yiyecek, giyecek, araç, gereç, ilaç ve tıbbi malzemeler gibi zaruri maddeler bölge sınırları içinde sağlanamadığı takdirde, bu Kanun hükümleri uygulanmak suretiyle en yakın bölgelerden yükümlülük yolu ile sağlanır (m.7). Olağanüstü hal ilan edilen bölgelerde bulunan 18 – 60 yaşları arasındaki bütün vatandaşlar, olağanüstü hal sebebiyle kendilerine verilecek işleri yapmakla yükümlüdürler (m.8).

6. OHAL Kapsamında Alınabilecek Tedbirler:

• Bölgenin belirli yerlerinde yerleşimi yasaklamak, belirli yerleşim yerlerine girişi ve buralardan çıkışı sınırlamak, belli yerleşim yerlerini boşaltmak veya başka yerlere nakletmek,
• Resmi ve özel her derecedeki öğretim ve eğitim kurumlarında öğrenime ara vermek ve öğrenci yurtlarını süreli veya süresiz olarak kapatmak;
• Gazino, lokanta, birahane, meyhane, lokal, taverna, diskotek, bar, dansing, sinema, tiyatro ve benzeri eğlence yerleri ile kulüp vesair oyun salonlarını, otel, motel, kamping, tatil köyü ve benzeri konaklama tesislerini denetlemek ve bunların açılma ve kapanma zamanını tayin etmek, sınırlamak, gerektiğinde kapatmak ve bu yerleri olağanüstü halin icaplarına göre kullanmak;
• Bölgede olağanüstü hal hizmetlerinin yürütülmesi ile görevli personelin yıllık izinlerini sınırlamak veya kaldırmak;
• Bölge sınırları içerisindeki tüm haberleşme araç ve gereçlerinden yararlanmak ve gerektiğinde bu amaçla geçici olarak bunlara elkoymak;
• Tehlike arz eden binaları yıkmak; sağlığı tehdit ettiği tespit olunan taşınır ve taşınmaz mallar ile sağlığa zararlı gıda maddelerini ve mahsullerini imha etmek;
• Belli gıda maddeleri ile hayvan ve hayvan yemi ve hayvan ürünlerinin bölge dışına çıkarılmasını veya bölgeye sokulmalarını kontrol etmek, sınırlamak veya gerektiğinde yasaklamak;
• Gerekli görülen zaruri ihtiyaç maddelerinin dağıtımını düzenlemek;
• Halkın beslenmesi, ısınması, temizliği ve aydınlanması için gerekli gıda madde ve eşyalarla her türlü yakıtın, sağlığın korunmasında, tedavide ve tıpta kullanılan ilaç, kimyevi madde, alet ve diğer şeylerin, inşaat, sanayi, ulaşım ve tarımda kullanılan eşya ve maddelerin, kamu için gerekli diğer mal, eşya, araç, gereç ve her türlü maddelerin imali, satımı, dağıtımı, depolanması ve ticareti konularında gerekli tedbirleri almak, bu yerlere gerektiğinde elkoymak, kontrol etmek ve bu malları satıştan kaçınan, saklayan, kaçıran, fazla fiyatla satan, imalatını durduran veya yavaşlatanlar hakkında fiilin işleniş şekli veya niteliği de nazara alınarak işyeri bulunduğu mahal için hayati önem taşımadığı takdirde işyerini kapatmak;
• Kara, deniz ve hava trafik düzenine ilişkin tedbirleri almak, ulaştırma araçlarının bölgeye giriş ve çıkışlarını kayıtlamak veya yasaklamak (m.9).

7. OHAL Yönetiminden Sorumlu Organlar: Olağanüstü hal ilanında koordinasyon, Cumhurbaşkanlığınca veya Cumhurbaşkanının görevlendireceği Cumhurbaşkanı yardımcısı ya da bakanlıkça sağlanır. Bunun için, olağanüstü hal ilanına sebep olan konu ile ilgili bulunan bakanlıklar temsilcilerinden meydana gelen Olağanüstü Hal Koordinasyon Kurulu kurulur (m.12). Birden fazla bölge valisinin görev alanına giren illerde ilan edilmesi halinde, koordine ve işbirliği Cumhurbaşkanlığınca sağlanmak suretiyle bölge valilerine, aittir. Gerekli işlemler onlar tarafından yürütülür (m.14/c).

8. Silah Kullanma Yetkisi: Olağanüstü hal ilanından sonra kolluk kuvvetleri ile kendilerine görev verilen özel kolluk kuvvetleri ve silahlı kuvvetler mensupları, görevlerini yerine getirirken kanunlarda silah kullanmayı icap ettiren hal ve şartlardan herhangi birinin tahakkuku halinde, silah kullanma yetkisini haizdirler (m.23/1).

9. Ceza Hükümleri: Bölge valisi veya il valisi tarafından, bu Kanun veya diğer kanunlarla verilen yetkilere dayanılarak alınan tedbirlere aykırı hareket edenler, emirleri dinlemeyenler veya istekleri yerine getirmeyenler veya kimliklerine dair kasten gerçeğe aykırı bilgi verenler veya bilgi vermekten çekinenler, fiilleri başka bir suç oluştursa bile ayrıca üç aya kadar hapis cezasıyla cezalandırılırlar (m.25/a-1). Özel maksatla kamunun telaş ve heyecanını doğuracak şekilde asılsız, mübalağalı havadis ve haber yayan veya nakledenler, fiilleri başka bir suç oluştursa bile ayrıca üç aydan bir yıla kadar hapis ve beşbin liradan az olmamak üzere ağır para cezasıyla cezalandırılırlar. Eğer fiil, fail tarafından bir yabancı ile anlaşma sonucu işlenmiş ise hapis cezası bir yıldan ve ağır para cezası otuzbin liradan aşağı olamaz. Bu suçlar basın ve yayın organları vasıtasıyla işlenirse fail ve mesulleri hakkında verilecek cezalar bir misli artırılarak hükmolunur (m.25/a-2).

11.02.2023

Prof.Dr. Abdurrahman EREN